Jakub zwany ze Żnina (zm. ok. 1148), arcybiskup gnieźnieński. Data urodzenia ani pochodzenie J-a nie są znane; wg Długosza pochodził z rodziny plebejskiej w Żninie, zdaniem nauki historycznej, z któregoś wielkopolskiego rodu rycerskiego, może Porajów-Różyców lub Pałuków. Przyjęto, że J. kształcił się w Laon we Francji, ponieważ przypuszczano (za Semkowiczem), że J. był autorem najstarszego rocznika polskiego, powstałego w Gnieźnie, a wiążącego się ze szkołą laońską. Wobec tego, że w nowszej literaturze sądzi się, iż najstarsze roczniki polskie powstały w Krakowie (Dąbrowski), upadłoby autorstwo J-a, a jego studia pozostałyby nieznane. J. posiadał wykształcenie, jak się zdaje, nie tylko teologiczne, ale i prawnicze; w kapitule gnieźnieńskiej przechował się z XII w. kodeks: Jacobi archiepiscopi Gnieznensis Excerpta e Theologia et Jure canonico. Przed objęciem arcybiskupstwa był J. proboszczem w Gnieźnie i u niego umieścił Bolesław Krzywousty biskupa bamberskiego Ottona, kiedy ten udawał się pod protektoratem księcia polskiego w pierwszą podróż misyjną do Prus w r. 1124; na t. r. przyjęto (Maleczyński) objęcie arcybiskupstwa przez J-a, a nie na r. 1120, jak podał Długosz. Za czasów J-a nastąpił ogromny wzrost znaczenia politycznego arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i pozycji samych arcybiskupów, do czego przyczyniła się, m. in. na skutek walk wśród książąt (Krzywoustego ze Zbigniewem, jego synów między sobą), ogólnie wzmożona rola możnowładztwa, ale J. dał też duży własny wkład w dzieje wzrostu metropolii gnieźnieńskiej, stoczył trudną walkę o jej niezawisłość, a w innych wypadkach politycznych brał czynny, niekiedy decydujący udział. Do diecezji gnieźnieńskiej wysuwało mianowicie pretensje arcybiskupstwo magdeburskie, co było tym groźniejsze, że reprezentował je arcbp Norbert (zm. 1134), zwolennik Innocentego II i reform soboru laterańskiego (1123), podczas gdy kler polski znajdował się najprawdopodobniej w obozie antypapy Anakleta II. Skutkiem tego niezawisłość arcybiskupstwa gnieźnieńskiego została szczególnie zagrożona przywilejem papieskim dla Magdeburga z 24 VI 1133 r. Umiano jednak w Polsce pozyskać Innocentego II, złożono mu obediencję i papież ten «na prośbę J-a arcybiskupa gnieźnieńskiego» zatwierdził bullą z 7 VII 1136 r. dobra i dochody arcybiskupstwa, zaś przywilej dla Magdeburga nie uzyskał mocy obowiązującej. Istnieje w nauce historycznej poważna różnica w poglądach na bullę z r. 1136 zwaną «bullą gnieźnieńską». Dla jednych zachowała się ona w oryginale (Zakrzewski), inni twierdzą, że jest falsyfikatem z l. 1139–45, świadczącym wszakże o stanie posiadania metropolii gnieźnieńskiej oraz o staraniach, aby ten stan zabezpieczyć (Maleczyński, Gieysztor); wreszcie mamy pogląd, że dwa egzemplarze zachowane w Gnieźnie są kopiami, z tego jeden kopią uwierzytelnioną w kancelarii papieskiej (Semkowicz, Budkowa); sądzi się, że inwentarz dóbr stanowiących podstawę dla bulli gnieźnieńskiej sporządzono w kurii arcybiskupiej w Gnieźnie, a być może, że sam J. dopilnował osobiście jej wystawienia w Rzymie (Budkowa).

W r. 1138 zaprzysiągł J. wraz z całym episkopatem polskim statut Bolesława Krzywoustego, wprowadzający podział królestwa między synów pod zwierzchnictwem księcia seniora. Kiedy senior Władysław zaatakował młodszych braci, J. stanął w walkach, jakie niebawem wybuchły, po stronie juniorów, był obecny w r. 1141 na zjeździe z młodszymi książętami w Łęczycy. W drugim okresie wojny na stanowisko J-a wobec Władysława wpłynęło zapewne uwięzienie i oślepienie Piotra Własta w r. 1145, który zasłużył się Kościołowi i miał wpływ na episkopat; w t. r. odbył się zjazd antysenioralny w Gnieźnie. Ostatecznie pogorszyło, jak się zdaje, sytuację Władysława u J-a szukanie pomocy w celach interwencji wewnętrznej u brata żony, króla niemieckiego Konrada III (zjazd w Kainie 1146). W tej trzeciej fazie wojny, gdy Władysław oblegał Poznań, J., choć wiekowy i chory, udał się do jego obozu (1146) i usiłował zapośredniczyć zgodę na korzyść juniorów. Kiedy mediacja nie powiodła się, J. rzucił na seniora klątwę. Władysław pobity pod Poznaniem musiał wkrótce uchodzić za granicę, gdzie skarżył się w przyszłości w Kurii, że głównie J. przyczynił się do utraty jego dziedzictwa.

Za czasów J-a dokonano, w związku z całokształtem kościelnej polityki Krzywoustego, organizacji Kościoła na Pomorzu: w r. 1124 powstały biskupstwa w Lubuszu i we Włocławku, w r. 1140 w Wolinie (przeniesione później do Kamienia). W tym też okresie powstały na terenie Polski pierwsze klasztory nowego, aktywnego zakonu cystersów w Łeknie w r. 1143, w Brzeźnicy (Jędrzejowie) w 1146.

Ok. r. 1140 rozpoczął J. budowę romańskiej kolegiaty w Tumie pod Łęczycą, gdzie na terenie własności arcybiskupiej umieścił, zwyczajem często wówczas praktykowanym, na miejscu benedyktynów, kanoników regularnych. Wielkie rozmiary kolegiaty i jej obszerne empory wskazują (M. Walicki), że przeznaczeniem tej budowli było m. in. służyć w obrębie ziem juniorów celom przyszłych zjazdów politycznych i kościelnych. Również z J-em łączyła dawniejsza literatura powstanie spiżowych drzwi gnieźnieńskich, zabytku sztuki z XII w., wyrażającego kult św. Wojciecha w obrazach wykonanych według jego żywotów i legendy. Obecne datowanie drzwi na lata ok. 1170 pozwala jedynie na ewentualne przyznanie J-owi udziału w inicjatywie ich zaprojektowania.

J. szerzył kult św. Wojciecha (w r. 1127 znaleziono jego głowę) i przypuszcza się, że sam J. mógł być autorem antyfony skomponowanej wówczas ku czci św. Wojciecha, patrona diecezji gnieźnieńskiej i całego królestwa, bowiem w silnym ośrodku gnieźnieńskim trwało poczucie więzi ogólnopaństwowej (Gieysztor). J. zmarł ok. 1148 r.

Korytkowski, Arcbpi gnieźn.; – Dąbrowski J., Tzw. rocznik świętokrzyski dawny, „Spraw. PAU” T. 53: 1952 s. 381–4; Deptuła Cz., Krąg kościelny płocki w XII w., „Roczniki Human.” KUL T. 8: 1959 s. 45, 48/9, 62, 117; Drzwi gnieźnieńskie. Praca zbiorowa pod red. M. Walickiego, Wr. 1956; Gumowski M., Żnin w wiekach średnich, Historia powiatu żnińskiego, Pod red. S. Truchima, P. 1928 s. 16–32; Historia Polski, W. 1958 I cz. 1 s. 305 i n.; Labuda G., Św. Wojciech w literaturze i legendzie, Św. Wojciech, P. 1947; Maleczyński K., Bolesław Krzywousty, Zarys panowania, Kr. 1947; tenże, W sprawie autentyczności bulli gnieźnieńskiej z r. 1136, „Prace Wrocł. Tow. Nauk.” S. A, Nr 2: 1947 (obszerna bibliogr.); Plezia M., Wstęp do: Cronica Petri Comitis, Mon. Pol. Hist., Nowa Seria, III; Semkowicz W., Rocznik tzw. świętokrzyski dawny, „Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” T. 53: 1910; tenże, Ród Pałuków, „Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” T. 49: 1907; Smolka S., Testament Bolesława Krzywoustego, „Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” T. 13: 1884 s. 259–310; Sułowski Z., Nowsze badania nad budową polskiej organizacji kościelnej, „Roczniki Human.” KUL 1961 z. 2 s. 176 (Sprawozdania); Walicki J., Przynależność metropolitalna biskupstwa kamieńskiego i lubuskiego na tle rywalizacji Magdeburga i Gniezna, Lublin 1960 s. 36 n.; Walicki M., Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, Łęczyca 1938 (rozdz. 1: Dzieje kolegiaty, rozdz. 6: Przyczyny wzniesienia); Warężak J., Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu, Lw. 1929 s. 3 i n. (duża bibliogr.), Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych, z. 5; Zakrzewski S., Polska a Rzym za Innocentego II, „Spraw. Tow. Nauk” (Lw.) T. 2: 1922, T. 4: 1924; tenże, Ze studiów nad bullą gnieźnieńską z r. 1136, „Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” T. 43: 1902; – Długosz J., Catalogus archiepiscoporum Gneznensium, Opera, I 348; tenże, Historia, I 516, 536, 540, II 34; Kod. Wpol., I nr 9; Mon. Pol. Hist., II 9 (list papieża Eugeniusza III w sprawie zdjęcia klątwy z Władysława), 39 (Ebbonis Vita Ottonis epi Babenbergensis), 521–2 (Kronika wpol. nazwana przez wydawcę Kroniką Boguchwała i Godysława Baszka), III 351 (Katalogi bpów krak.); Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, Oprac. Z. Budkowa-Kozłowska, Kr. 1937 (wyczerpująca bibliogr.).

Red.